„Z Ziemi Włoskiej do Gminy Chmielno” - Wymiana dobrych praktyk w zakresie rozwoju obszarów wiejskich.

Gminny Ośrodek Kultury Sportu i Rekreacji w Chmielnie w tym roku zrealizował program wizyty studyjnej w Południowym Tyrolu.  Wraz z wybranymi partnerami Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich: Gminą Chmielno, KR-KGW Kożyczkowianki w Kożyczkowie i FH-U „Marylla” z Chmielna, GOKSIR w dniach 2-9 września 2020 roku zorganizował wyjazd dla 22 osób reprezentujących instytucje i organizacje działające w Gminie Chmielno i okolicy. Projekt pt. „Wymiana dobrych praktyk w zakresie rozwoju obszarów wiejskich na przykładzie rozwiązań włoskich” od samego początku polegał na wspieraniu rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich przez podnoszenie poziomu wiedzy i umiejętności w obszarze małego przetwórstwa lokalnego, rozwoju zielonej gospodarki, w tym tworzenie nowych miejsc pracy. Bazą naszego pobytu we Włoszech była górska wioska w gminie Sarntal nazywaną „Sercem Południowego Tyrolu” gdzie pod względem liczby mieszkańców jest porównywalna z gminą Chmielno i liczy około 7 tyś. osób.

Już pierwszego dnia pobytu zaczęliśmy od realizacji ściśle określonego planu którym było całodzienne spotkanie z przedstawicielem LAG Südtiroler Grenzland (Południowo tyrolski  region przygraniczny) Hubertem Ungerer – koordynator programu Leader zaczął od prezentacji regionu i omówienia sytuacji gospodarczej i działalności LAG. Następnie wyruszyliśmy do doliny Ulten by tego dnia wizytować sztandarowe projekty zrealizowane na obszarze jej działania. Otrzymaliśmy materiały informacyjne i promocyjne LAG o których mówili przedstawiciele.

Wizytowanie obiektów rozpoczęliśmy od spotkania w Centrum Informacji Turystycznej (Fb/ultental.it) w St. Walburg działającym w sąsiedztwie ośrodka narciarskiego Schwemmalm. Gospodarzem miejsca był Franz Holzknecht. Przekazał nam informacje o rozwoju gospodarczym Doliny Ulten, o kolejnych etapach rozwoju ruchu turystycznego w regionie, który jeszcze w latach 60 był obszarem głównie rolniczym. W Ulten działalność drobnych gospodarstw rolnych, małych przetwórni połączone ze zrównoważoną turystyką tworzą kręgosłup gospodarki. Oprócz zwiedzania zakładów, takich jak serowarnia i gospodarstw agroturystycznych, odbyła się także wizyta w spółce prowadzącej wyciąg narciarski. Wyjaśniono nam znaczenie kooperacji tutejszych rolników na przykładzie kolejek górskich i ośrodka narciarskiego jako silnika tamtejszej gospodarki. Gospodarze miejsca przygotowali dla nas degustację produktów regionalnych. Jednym z wniosków po tym spotkaniu jest zwiększenie udziału prywatnych podmiotów branży turystycznej w funkcjonowaniu IT, kosztem wpływu instytucji publicznych. Podatek jaki płacą operatorzy turystyczni jest przeznaczany na utrzymanie centrum informacji turystycznej. Działalność IT nie sprowadza się tylko do udzielania turystom informacji, ale organizują rocznie ok. 20 różnych imprez. IT funkcjonuje przy górskiej kolejce gondolowej, którą wjechaliśmy na szczyt. Na górze opowiedziano nam o schemacie działalności tego obiektu prowadzonej przez spółdzielnię zawiązana przez rolników będących właścicielami terenów przez które przebiega wyciąg i trasy zjazdowe. Uruchomienie tej inwestycji stało się motorem rozwoju turystyki w Dolinie Ultental. Podczas kolejnego spotkania z przedstawicielem Lokalnej Grupy Działania z Południowego Tyrolu pojechaliśmy na szlak turystyczny na zrębie płyt tektonicznych w celu prezentacji projektu współfinansowanego z programu Leader. W pobliżu  miejscowości St. Pankratz w Dolinie Ulten przebiega uskok tektoniczny oddzielający płytę europejską od afrykańskiej. Wzdłuż tego uskoku wykonano w ramach środków z programu Leader ścieżkę edukacyjną, ukazującą miejscowe walory przyrodnicze, a sam uskok ściąga uwagę wielu turystów odwiedzających choćby nieodległe Dolomity. Szlaki turystyczne, jak nam wskazano, są istotną częścią oferty turystycznej. W tym regionie jest ponad 740 kilometrów dobrze oznakowanych szlaków pieszych i spacerowych. Szlaki turystyczne są także wizytówką i swoistym tutejszym produktem regionalnym. Pozwalają na uruchamianie przy nich kolejnych miejsc atrakcyjnych turystycznie jak np. dostosowane do wizyt turystów ekologiczne gospodarstwo, które było kolejnym punktem naszego programu.

Miejscowa turystyka, funkcjonująca z dala od słynnych kurortów, oparta jest w dużej mierze o działalność gospodarstw agroturystycznych, wytwarzających własne produkty, sprzedawane w gospodarstwach osobom korzystającym z noclegów, a także na targu w miasteczku. Brak tu, licznych nieopodal, tras zjazdowych. Przyjeżdżający tu turyści najczęściej preferują wędrówki piesze i na to nastawiają się miejscowi usługodawcy. Jedno z takich gospodarstw mieliśmy okazję zwiedzić. Razem z przedstawicielem LAG Hubertem Ungererem odwiedziliśmy gospodarstwo rolne rodziny Berger położone 1700 m n.p.m. Właściciele opowiedzieli nam o swoich doświadczeniach i praktykach. Wiodące kierunki produkcji to hodowla bydła mięsnego i mlecznego oraz uprawa ziół (w ogrodzie ziołowym jest ponad 80 różnych ziół leczniczych i aromatycznych). Wykorzystywane są do uszlachetniania wytwarzanego tutaj sera, ale także do herbat, ziół i soli kwiatowych lub poduszek ziołowych. Od 1993 roku całą produkcję mleka  przetwarzają na sery. Właściciele podkreślali, że ich naturalne ekologiczne produkty wytwarzane z własnego mleka krowiego są czymś wyjątkowym. Gospodarstwo jest członkiem lokalnej grupą producentów rolnych specjalizującej się w przetwórstwie produktów ekologicznych. Uruchomili też sklepik z produktami z gospodarstwa oraz z własnej przetwórni mleka ekologicznego z dojrzewalnią serów. Turysta, konsument może obserwować proces dojrzewania serów przez przeszklenie jakie  zamontowano w tym sklepie. Planują uruchomienie sklepiku samoobsługowego. Gospodarstwo  ma pokoje (4 apartamenty) na wynajem turystom.

Od 1993 roku całe mleko od 7 krów przetwarzane jest w obrębie gospodarstwa na ser, jogurt i masło. Od 1997 r. roku produkcja i przetwórstwo odbywają się w systemie rolnictwa ekologicznego. Serwatka- produkt uboczny z działalności przetwórczej, używany jest do karmienia świń. Produkty są sprzedawane przez sklep w gospodarstwie oraz sklepy i hotele w sąsiedztwie są w nie zaopatrywane. Wizytując gospodarstwo zobaczyliśmy cały proces wytwórczy od utrzymania bydła mlecznego w oborze przez dojarnię mleka, linie do przetwórstwa mleka, dojrzewalnię serów po ekspozycję produktów w sklepie. Na koniec wizyty zaproszono nas na lunch przygotowany z ekologicznych produktów produkowanych w tym gospodarstwie.

Na koniec dnia pojechaliśmy do ciepłowni w St. Pankratz. Wysokorozwinięta gospodarka leśna wpłynęła również na rozwój technologii opartych o drewno. Przykładem jest ta ciepłownia, wykorzystująca technologię ORC (Organic Ranking Cykle), w tym przypadku zrębki drewna. Powstała ona przed kilku laty wskutek zawiązania spółdzielni, która uzyskała dofinansowanie ze środków unijnych na budowę trzech nowoczesnych kotłowni wytwarzających ciepło i prąd. Ciepłownia obsługuje ok. pół tysiąca odbiorców (mieszkańcy, firmy, instytucje w Dolinie Ulten) i jest w pełni zautomatyzowana. Ze sterowni ciepłowniczej można sterować ogrzewaniem każdego z pomieszczeń w budynkach odbiorców.

Kolejnego dnia pojechaliśmy do Doliny Truskawkowej na spotkanie w z przedstawicielem Samorządu Gminy Martell i przedstawicielem grupy producentów - Spółdzielni zrzeszającej lokalnych plantatorów truskawek „Vinschgau”  i konsorcjum zrzeszającym producentów produktu regionalnego z Południowego Tyrolu. Spotkaliśmy się w Centrum Kultury  - współczesnym muzeum lokalnej historii. Gmina Martell liczy niecałe 1000 mieszkańców, dla których podstawowym językiem (ponad 99%) jest niemiecki. Góry i truskawki to atrybuty tego miejsca.  Ziemia jest jednak bardzo cenna, więc każdy skrawek jest zagospodarowany co zauważaliśmy przemieszczając się po tym górskim Regionie. W uprawach rolnych potrzebne jest nieustanne nawadnianie. Co ciekawe, rolnicy nie muszą płacić za wodę do nawadniania pól, bo pochodzi ona z gór, a system nawadniający stworzony został przez konsorcjum utworzone przez kilka spółdzielni. Położenie na terenach górskich powoduje, że w Martell przeciętne gospodarstwo ma powierzchnię 3,5 ha i nie jest w stanie samo się utrzymać. Dlatego też w 1989 r. założono spółdzielnię rolniczą, skupiającą początkowo 20 producentów (dysponujących 15 ha ziemi). W 2011 r. do spółdzielni należało już 100 rolników (100 ha ziemi). Ich głównym profilem produkcji jest truskawka, jagoda i poziomka. Ponadto spółdzielnia z Martell ma status grupy producenckiej, a ta z kolei jest członkiem większej grupy – konsorcjum zrzeszającego producentów produktu regionalnego z Południowego Tyrolu. Spółdzielnia zakupuje sadzonki (oczywiście po cenach hurtowych), które przechowuje w chłodniach w temp. -1°C i rozdziela je pomiędzy członków. Każdy rolnik sam uprawia owoce (zbiory są od czerwca do października, w cyklach co 6 tygodni). Spółdzielnia zajmuje się przechowaniem zbiorów (posiada chłodnie) i zajmuje się ich zbytem. Sprzedaż prowadzona jest na obszarze regionu w promieniu 100 km. Nie więcej niż 15 % produkcji trafia na eksport do Austrii i Niemiec. Są to odbiorcy zarówno hurtowi, jak i detaliczni. Roczna produkcja truskawek to 500 ton. Owoce są sprzedawane jako świeże przez 6 dni, ponieważ firma dysponuje chłodniami, gdzie temperatura spada z 28°C do 4°C. W sklepiku dostępne są także owoce przetworzone w formie dżemów, soków, suszu i alkoholi od miejscowych producentów. Spółdzielnia nie ma przetwórni. Przerabianie świeżych owoców zleca na zewnątrz (przetwórstwo kontraktowe). W chwili obecnej spółdzielnia planuje rozszerzenie działalności także na przetwórstwo. Spółdzielnia jest formą partnerstwa, uregulowaną także w polskim prawie. Zobaczyliśmy, że idea spółdzielczości jest tutaj popularna, doskonale sprawdza się w tym regionie i przynosi realne korzyści członkom tego partnerstwa, tutaj przede wszystkim finansowe. Można powiedzieć, że jest kwestią „być albo nie być” dla tych niewielkich przecież gospodarstw. Podobną strukturę agrarną mamy na Kaszubach.

Spółdzielnia prowadzi „Truskawkowy Świat”- sklep z lokalnymi produktami regionalnymi, głównie truskawkowymi. Sprzedaż prowadzona w sklepiku ma obroty ok. 400 tys. euro rocznie, z czego 90% przychodów jest ze sprzedaży świeżych owoców. Wrażenie wywarła na wizytujących różnorodność asortymentu truskawkowego: od dżemów, przez czekolady i inne słodycze, soki, nalewki, wódki truskawkowe, truskawki liofilizowane…

Gospodarz miejsca opowiedział nam o szczególnie interesującym nas projekcie  Gminy Martell zrealizowanym przez gminę ze środków programu Leader „Południowotyrolski Szlak Truskawkowy... cenna przyroda!”. Szlak truskawkowy ma dł. 8,2 km (2 godz. spaceru) Truskawkowy szlak w Dolinie Martell. Ta atrakcja turystyczna jednocześnie promuję lokalny produkt rolny pokazując, jak wysokiej jakości owoce są w Dolinie Martell. Ze spotkania wyruszyliśmy na Szlak Truskawkowy. Zaczyna się on tuż przy centrum sportowo-rekreacyjnym Trattla, w pobliżu Truskawkowego Świata przy Centrum Kultury. Szlak Truskawkowy prowadzi przez zróżnicowany krajobraz naturalny i kulturowy, a także przez place i tereny prywatne. Na szlaku ustawiono liczne tablice informacyjne mówiące o historii, uprawie, przyrodzie, znaczeniu społecznym i gospodarczym truskawek dla Gminy Martell. Tablice gwarantują naukę przez zabawę. Po drodze można oczywiście zatrzymać się w gospodarstwach rolnych i skosztować domowych przysmaków czy zakupić lokalne produkty. Wędrujący szlakiem mają możliwość wypoczynku na ławeczce z widokami na góry, łąki i pola truskawkowe.  Słynna dolina truskawkowa była dla wizytujących dobrym przykładem wykreowanej marki lokalnej oraz przykładem dobrej kooperacji samorządu lokalnego z rolnikami zrzeszonymi w spółdzielni. Dolina z plantacjami położonymi na dużej wysokości, między 900 a 1800 m npm, jest najwyższym i najważniejszym zamkniętym obszarem uprawy pysznych truskawek górskich w Europie. Wyjątkową jakość truskawek zapewnia suchy i łagodny klimat Doliny Martell, gorące letnie dni i zimne noce, a także staranna pielęgnacja samych plantacji. Producenci truskawek kaszubskich uczestniczący w wizycie widzieli wiele podobieństw w warunkach uprawy i jakości truskawek, ale co ważniejsze, zapamiętali wiele rozwiązań możliwych do przeniesienia na grunt Pojezierza Kaszubskiego – zaczynając od dorocznie organizowanej w czerwcu tj. na początku sezonu, plenerowej imprezy truskawkowej podczas której spośród żon plantatorów wybiera się „Królową Truskawek”, przez tworzenie atrakcji turystycznych jak „Szlak truskawkowy”, po system sprzedaży oparty na krótkich łańcuchach dostaw i współpracy rolników w formie spółdzielni (40 rolników z plantacjami o powierzchni każda do 2-3 ha).

Kolejnego dnia pojechaliśmy do Parku Innowacji Bolzano (TIS). Zadaniem centrum wdrażania innowacji dla regionu jest kojarzenie partnerów biznesowych, wdrażanie nowych technologii, kojarzenie i wzmacniane współpracy między przedsiębiorstwami. Przewodnik przedstawił nam historię powstania obiektu i założenia funkcjonowania przedsięwzięcia. Obszary działalności TIS to takie branże jak: handel, technologia alpejska, energia i środowisko, technologie cyfrowe, transfer wiedzy, artykuły spożywcze/rolne. Dowiedzieliśmy się jak wygląda ścieżka wsparcia dla firm: przedsiębiorca deklaruje, że chce być innowacyjny, przychodzi ze wstępnym planem biznesowym, a zadaniem TIS jest przekształcenie tego, co przedsiębiorca ma w głowie - w praktykę. Inaczej mówiąc: jeżeli masz innowacyjny pomysł przyjdź do nas, będziemy ci towarzyszyć w drodze do sukcesu. W TIS nie płaci się za informacje, ale płatne są np. badania wykonywane przy rozwijaniu produktów (zatrudnia się tu inżynierów, naukowców i ekonomistów). TIS utrzymuje się głównie ze środków publicznych prowincji, ale realizuje także projekty ze środków UE.

Z Bolzano pojechaliśmy do winnicy w ekologicznym gospodarstwie rolnym, którego właścicielem jest Othmar Sanin (Fb/BioWeingutOthmarSanin). Spotkanie było okazją do poznania działalności rolniczej w systemie ekologicznym.  Zaprezentowano nam uprawy winorośli oraz wytworzone tutaj wina dwóch gatunków i inne dość innowacyjne produkty świadczące o kreatywności gospodarza. W szczególności to spotkanie inspirujące było dla osób związanych z produkcją truskawek kaszubskich. Othmar Sanin pokazał nam jak można dywersyfikować dochody z upraw przetwarzając nie tylko winogrona na wino i soki, ale też liście i kwiatostany produkując „nowości” jak: „kawior” winogronowy z pąków kwiatowych, pesto z liści winogron, pierwsze OPC z pestek winogron. Winnica ekologiczna Othmara Sanin znajduje się na południu Południowego Tyrolu - w starej wiosce winiarskiej Margreid a.d.Weinstraße. Pan Othmar od 20 lat zajmuje się produkcją winorośli bez stosowania chemicznych środków ochrony roślin, bez traktora i bez maszyn – z odpornymi na grzyby odmianami winogron i uprawą zgodnie z zasadami biodynamiki, które sprzyjają witalności, płodności i harmonii gleby i roślin.  Na spotkaniu w winnicy producent ekologicznego wina (MIROS – wino czerwone ciemne, KREJOS – wino różowe) i znawca ziół Pan Othmar Sanin pokazał nam różnorodne zastosowania jadalnych dzikich ziół.

Kolejny dzień rozpoczęliśmy od spotkania w siedzibie LAG GRW Sarntal. Dyrektor Lokalnej Grupy Działania z siedzibą w Sarntal Josef Günther Mair przygotował dla nas prezentację o działalności, strukturze funkcjonowania, podmiotach zrzeszonych w LGD. Interesujące były dla nas priorytety przyjęte w strategiach tej organizacji w kolejnych okresach budżetowych. Widać było bardzo przemyślane kierunki wsparcia sprzyjające rozwojowi regionu. W pierwszym etapie wsparto małe górskie, tradycyjne gospodarstwa rolne pomagając im finansowo dostosować się do przyjmowania turystów, rozwój agroturystyki i turystyki wiejskiej. Tym wsparciem zachowano dziedzictwo tradycji południowotyrolskich rolników. Ta wczesna interwencja pozwoliła na zachowanie dziedzictwa kulturowego tamtejszego rolnictwa. Środki w kolejnych latach przeznaczono na tworzenie szlaków turystycznych. Wizytując Sarntal zobaczyliśmy efektu projektu rewitalizacji centrum miasteczka. Ta inwestycja dofinansowana ze środków europejskich wsparta była znaczącym udziałem finansowym innych podmiotów (samorządu i przedsiębiorstw lokalnych). Po spotkaniu w siedzibie LGD Dyrektor Josef Günther oprowadził nas po centrum Sarntal pokazując  efekty projektu Lokalnej Grupy Działania rewitalizacji Centrum miejscowości dofinansowanego z programu LEADER. Następnie odwiedziliśmy targi rolnicze organizowane w centrum miejscowości w ramach (częściowo odwołanego) Święta Plonów w Sarntal. Przekazaliśmy Dyrektorowi i pracownicy biura zestawy upominków z Kaszub i podpisaliśmy list intencyjny o nawiązaniu współpracy.

Podsumowując wyjazd studyjny do Południowego Tyrolu we Włoszech 22 uczestników będących mieszkańcami obszarów wiejskich Województwa Pomorskiego, którzy poprzez swoją działalność zawodową i/lub społeczną mający wpływ na rozwój Regionu Pomorskiego,  nabyło wiedzę i nowe doświadczenia w obszarze współpracy i rozwoju lokalnego, kooperacji rolników i branży turystyki wiejskiej. Ponadto poznali wiele rozwiązań możliwych do wdrożenia w produkcji rolnej. Wizyty w unikalnych miejscach, podniosły poziom wiedzy i umiejętności w obszarze małego przetwórstwa lokalnego, dywersyfikacji dochodów gospodarstw rolnych i usług agroturystycznych oraz turystyki wiejskiej.

                Wizyta w Południowym Tyrolu była inspirująca dla uczestników. Widać już pierwsze efekty w postaci nowych projektów.